اسرار الشهاده (کتاب)

«اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات» مشهور به «اسرار الشهاده»، تألیف فاضل دربندى (م، ۱۲۸۶ ق)، نام کتابى در مقتل شهداى کربلا و حادثه عاشورا به تفصیل است. بر اساس مبنای وی در زمینه سیره‌نگاری، می‌توان از کتاب‌های حاوی اخبار مظنون الکذب نیز نقل کرد. این کتاب به زبان عربی نوشته شده، اما نویسنده قسمت‌های پایانی را در دوره ناصرالدین شاه به فارسی ترجمه کرده که با عنوان «سعادات ناصری» منتشر شد. در سال‌های اخیر این کتاب از سوی انتشارات طوبای محبت به فارسی منتشر شده است. برخی از علما از جمله محدث نوری، شیخ آقا بزرگ تهرانی و مرتضی مطهری این کتاب را دارای ایرادات فراوان می‌دانند.

مؤلف

آخوند ملا آقا بن‎ عابد بن رمضان علی ‎بن زاهد شروانی حایری، معروف به فاضل دربندی و یا آقا دربندی (م، ۱۲۸۶ ق)، واعظ شیعی امامی است. وی در حوزه علمیه نجف، فقه را نزد شیخ‎ علی فرزند شیخ‎ جعفر کاشف ‎الغطاء و اصول فقه را در کربلا نزد شریف ‎العلمای مازندرانی خواند و سپس در تهران اقامت گزید. اسرارالشهادات یکی از آثار اوست.

درباره او می‌گویند: در اخلاص و دوستی به اهل بیت(ع) و به ‎ویژه محبت به امام‎ حسین(ع) شهرت بسیاری داشت، چنانکه در ایام عاشورا بر بالای منبر، عمامه بر زمین می‌‎زد و گریبان می‎‌درید و از شدت اندوه از هوش می‎رفت. او در روز دهم محرم، لباس خود را می‎کند و لُنگی بر خود می‎بست و خاک بر سر می‎ریخت و گِل بر بدن می‎مالید و با این هیأت بر منبر می‎رفت. وی را از موسسین قمه‌زنی شمرده‌اند و برخی مردم به تبعیت وی در ایام عاشورا به این عمل دست زده‏‌اند.

محتوای کتاب

فاضل دربندی در مقدمه کتاب آورده است: «جهان و هر چه که آفریده شده است، برای این است که عزای حسین (علیه السلام) به پا داشته شود.» و در توضیح آن می‌‏‌نویسند:

«خدای عزیز و جلیل این خیمه بلند و سقف محفوظ، یعنی آسما‌ن‌های فراداشته شده و زمین‌های گسترده را برای سرور جوانان جنّت، سرای اندوه و خانه غصّه، آفریده است. به عبارت دیگر پیش از آنکه ایشان متولّد گردد و حتّی پس از تولّدش تا روز قیامت، این جهان را سرای عزاداری حسین قرار داده است. و از مخلوقات خدای مهربان هر چه را که ببینی همگی شایسته و اسباب و اموری هستند که متعلّق به برپا کردنِ عزاداری در این دنیای حسینی می‌‏‌باشند که در زمین و زمان برقرار و گسترده شده‏‌اند. ای شیفتگان و دوستدارانِ امام حسین! به جانم سوگند این مطلب شایسته و دقیقی را که گفتم از عقایدی بود که در دلم جای گرفته بود، ولی جرأت و جسارتم از آشکار کردن آن و گفتنش ناتوان بود».

سراسر کتاب اسرار الشهاده بر این پایه پرداخته شده است که این غم و غصه، و این تعزیه و عزا و ماتم، فرا‌تر از هر رسم و آیینی، و بیشتر از هر کار و باری بوده باشد.

نویسنده در این کتاب، حادثه عاشورا را به تفصیل شرح داده است. او این اثر را در ۴۴ مجلس و ۱۲ مقدمه و یک خاتمه (که خاتمه نیز سه مجلس دارد) نگاشته است. مدت نگارش این اثر، ۱۸ ماه و تاریخ پایان نگارش آن، روز جمعه ۱۵ ذی‏قعده سال ۱۲۷۲ق بوده است.

او با جمع اخبار قوی و ضعیف و به قصد حل اختلاف و تحلیل آنها یکی از بزرگ‌ترین نگاشته‌ها را درباره واقعه عاشورا سامان داد. بر اساس مبنای وی از کتاب‌های حاوی اخبار مظنون الکذب نیز می‌توان نقل کرد. مبنای او این بود که نشانه‌های کذب هر چند به درجه ظنّ برسد، مانع نقل نیست و نقل چنین اخباری در بیان سیره و تاریخ، بی‌اشکال است.

ویژگی‌های کتاب

این کتاب دارای ویژگی‌هایی است که در این میان، سه ویژگی آن برجسته به نظر می‌رسد:

۱. تحلیلی بودن آن: مؤلف این کتاب، تنها به تدوین اخبار و توصیف وقایع نپرداخته است؛ بلکه به سبب آشنایی با حکمت و معقولات، و داشتن ذهنی خلاق و نقاد، در مواردی به تحلیل گزارش‌ها و کیفیت جمع بین اخبار معارض نیز پرداخته است.

۲. مفصل بودن آن: این کتاب تا عصر خود، مفصل‌ترین کتاب در تاریخ عاشورا بوده است و تا آن تاریخ، نگاشته‌ای به این تفصیل، فراهم نشده بود.

۳. ضعیف و خرافه آمیز بودن بسیاری از مطالب آن: نویسنده در این اثر، افزون بر آنکه گزارش‌های نادر و دور از واقعیت و در مواردی، خرافه آمیز نقل کرده، دست به توجیه آنها زده و دلایلی برای درستی آنها، بیان کرده است. شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی خویش می گوید: «... در شصت هفتاد سال پیش، مرحوم ملا آقای دربندی پیدا شد. تمام حرفهای روضة الشهداء را به اضافه یک چیزهای دیگر، همه را یکجا جمع کرد که دیگر واویلاست! واقعا به اسلام باید گریست. حاجی نوری نوشته اند ما در درس مرحوم حاج شیخ عبد الحسین تهرانی بودیم ...، یک سید روضه خوانی اهل حله آمد و یک کتاب مقتلی به ایشان نشان داد که ایشان ببینند معتبر هست یا معتبر نیست. این کتاب نه اول داشت و نه آخر، ... مرحوم آقا شیخ عبد الحسین این کتاب را گرفت که مطالعه کند...، دید مملو از اکاذیب است. به آن سید گفت این کتاب همه اش دروغ است، مبادا این کتاب را بیرون بیاوری یا از این کتاب چیزی نقل کنی که جایز نیست و اساسا این کتاب از آن عالم نیست، مطالبش هم همه دروغ است. حاجی می نویسد همین کتاب به دست صاحب «اسرار الشهادة» افتاد، از اول تا آخرش را نقل کرد».

منابع

• جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، نشر معروف.
• پایگاه مذهب بوک.
• پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
• مهدی پیشوایی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۱۲۵_۱۲۹.